“Bu kreditin duzu çoxdur…”
“Bizdə niyə faiz bu qədər yüksəkdir?”,
“Avropada 3%-ə kredit verirlər, bizdə 18% niyədir?”
Bu suallar son illərdə həm sosial şəbəkələrdə, həm də televiziya debatlarında müntəzəm səslənir. Kredit götürənlər narazılığında, çaşqınlığında da haqlıdır – amma bu sualların cavabı emosiyalarla yox, faktlarla və sistemli analizlə verilməlidir.
Bu yazının məqsədi kredit faizlərinin necə formalaşdığını maliyyə və iqtisadi nəzəriyyələrə, rəsmi statistikalara və beynəlxalq müqayisələrə əsaslanaraq izah etməkdir. Eyni zamanda, bu sahədəki ictimai miflərə də elmi-publisistik cavab vermək vacibdir.
Kredit Faizləri Necə Təyin Olunur?
İlk olaraq anlamalıyıq ki, kredit faizi sadəcə “bankın qazancı” deyil. O, bir neçə ciddi xərci və riski kompensasiya edən kompleks mexanizmdir:
Likvidlik xərcidir – bank həmin vəsaiti ya depozitdən, ya da digər maliyyə mənbəyindən cəlb edir.
Əməliyyat xərcləridir – kreditin rəsmiləşdirilməsi, idarəsi, monitorinqi və potensial icra prosesi.
Risk primasıdır – müştərinin ödəməmə ehtimalı, sənədləşmədəki boşluqlar, hüquqi qeyri-müəyyənliklər.
Və nəhayət, bankın gəliridir.
Azərbaycan Mərkəzi Bankının 2023-cü il hesabatına əsasən:
Kredit Növü – İstehlak Krediti
Orta Faiz – 16-18%
İpoteka Krediti (dövlət dəstəyi)
Orta Faiz – 6-8%
Sahibkarlıq Fondunun Kreditləri
Orta Faiz 5-6%
Miflər və Reallıqlar: Gəlin, ayrım edək
Mif: “Banklar faizi süni qaldırır, xalqı soyur”
Reallıq: Bankların gəliri əməliyyat və risk xərclərindən sonra formalaşır. Məsələn, bank depozitə 11–12% ödəyirsə, üstəlik risk və əməliyyat xərcini də daşıyırsa, 16–18% faizin yaranması iqtisadi cəhətdən əsaslıdır.
Mif: “Kreditin faizi yalnız Mərkəzi Bankdan asılıdır”
Reallıq: Mərkəzi Bank yalnız istiqamət verir (repo/faiz dərəcələri). Kredit faizi bazar riski, bankın risk menecmenti və müştəri profili ilə müəyyən olunur.
Mif: “Avropada 3% ilə verirlər, bizdə niyə belə deyil?”
Reallıq: Çünki Avropada müştəri profili tam şəffaf, ödəmə intizamı yüksək, hüquqi sistem isə icra yönümlüdür. Bizdə qeyri-rəsmi gəlir, zəif sənədləşmə və girov problemləri mövcuddur.
Qlobal və Regional Müqayisə
Azərbaycan – Orta İstehlak Kredit Faizi – 16-18
Gürcüstan – Orta İstehlak Kredit Faizi – 12-14
Türkiyə – Orta İstehlak Kredit Faizi – 30+ (inflyasiya səbəbi ilə)
Almaniya – Orta İstehlak Kredit Faizi – 4-6
Qərb ölkələrində faizlər aşağı olsa da, bu, inkişaf etmiş kredit reytinq sistemləri, hüquqi təminatlar və yüksək rəqabət nəticəsində mümkündür.
· MDB ölkələrində vəziyyət Azərbaycana bənzərdir.
Bəs Azərbaycanda niyə faiz yüksəkdir?
✅ 1. Risk yüksəkdir
Azərbaycanda:
· Kredit tarixçəsi olmayan minlərlə borcalan var.
· Gəliri sənədləşməyən on minlərlə insan var.
· Girov bazarı və hüquqi icra zəifdir.
Bank bu halda təbii ki, riski faizlə kompensasiya edir.
✅ 2. Rəqabət məhduddur
Bank sayı çox görünsə də, aktiv bazarda əsas kredit portfeli 5-6 bankın əlində cəmlənib. Bu da faizlərə ciddi təzyiq yaratmır.
✅ 3. Əməliyyat xərcləri yüksəkdir
Bir kreditin verilməsi:
· Qiymətləndirmə, sənədləşmə
· Müştəri yoxlaması
· Monitorinq və hüquqi icra
Bu mərhələlər resurs, əmək və zaman tələb edir. Bunların hamısı faizə yüklənir.
Nə etməliyik?
Faizi süni şəkildə aşağı salmaq yox, sistemi dəyişmək lazımdır.
Banklar:
· Risk ölçüm modellərini təkmilləşdirməlidir
· Daha rəqəmsal, şəffaf xidmət təqdim etməlidir
Müştərilər:
· Maliyyə savadlılığını artırmalı
· Gəlirini rəsmi şəkildə sənədləşdirməlidir
Dövlət:
· Kredit təminat fondlarını genişləndirməli
· Borcalanlara təhsil və hüquqi dəstək mexanizmləri yaratmalıdır
Cəmiyyət:
· Kreditə “dəstək aləti” kimi yanaşmalı
· “Faiz = soyğun” stereotipindən uzaqlaşmalıdır
Təkliflər
Məktəblər və universitetlərdə maliyyə savadlılığı dərsləri genişləndirilməlidir.
Banklar müştəriyə tədris əsaslı xidmət modeli təqdim etməlidir.
Kreditdən öncə mini təlim sessiyaları və risk izahı olmalıdır.
Rəqəmsal bankçılıq sistemləri inkişaf etdirilərək əməliyyat xərcləri azaldılmalıdır.
Nəticə
Kredit faizi problemin özü deyil — onun necə başa düşüldüyü problemdir.
Əgər biz sistem olaraq dəyişsək, yaxın gələcəkdə 8–10% faizli kreditlər real hədəf ola bilər. Əks halda, bu müzakirələr illərlə davam edəcək – amma nəticəsiz.
Məmmədov İsmayıl
Maliyyə Eksperti
