Şərqşünas-alim Nəriman Qasımoğlu 1905.az saytına müsahibə verib. Alim burada “Quran” fəzilətlərindən, müasir dünyada dinin yeri, islam dinində qapalı qalan məsələlər barədə danışıb.
Azpost.info müsahibəni oxucularına təqdim edir:
– Nəriman müəllim, bir çoxları kimi mənim də Azərbaycan dilində “Qurani Kərim”lə tanışlığım Sizin tərcümənizlə başlayıb. 1990-cı illərdə “Xəzər” jurnalındakı Sizin tərcümə hissə-hissə çap olunurdu. Sonradan kitab şəklində nəşr olundu. Sizin yenidən Quranı tərcümə etməyiniz hansı zərurətdən yarandı. Birinci tərcümədə Sizi qane etməyən nə idi?
– Həmin tərcümə 1989-cu ildən başlayaraq hissə-hissə “Xəzər” jurnalında çıxmağa başladı. O zaman Azərbaycanca yeni dövrdə bu, ilk Quran tərcüməsi idi. Təsəvvür edin, məhz bu tərcümə nümunəsinə görə “Xəzər” jurnalı o zaman 60-80 min tirajla çap edilirdi, tirajın 100 min nüsxəyə çatdığı da olurdu. Tərcüməni ərəblərdə məşhur olan Cəlaleynin təfsiri üzərində qurmuşdum. Belə baxanda əsərin teoloji yükü mənim məhsulum deyil. Əsərin üzərində sadəcə ərəbşünas, Azərbaycan dilinə bələd bir şəxs, bədii yazılar müəllifi kimi çalışmışdım. Ona səy göstərmişdim ki, orijinal mətndəki linqvistik özəlliklər, gözəl səslənmələr dilimizdə bədii üslubda imkan daxilində səslənə bilsin. Əslində həmin tərcümənin populyarlığının səbəbi bədii tərcümə üslubunu seçməyimdə idi. O əsər məni ilahiyyat araşdırmalarına sövq etdi, bu araşdırmalardan ayrıla bilmədim. Prosesin özündə Quran mətninin hansı tükənməz teoloji potensiala malik olduğunu hiss etmişdim. Əlbəttə, yanlış anlaşılmasın deyə bildirim, bu, imana gəlmək məsələsi deyildi, Qurana kosmik-ilahi informasiya qaynağı kimi onsuz da inanırdım. Bu imanı sadəcə kamilləşdirən isə Quranın öz potensialı oldu. Söhbət ənənəvi müsəlman dindarlığında qətiyyən əksini tapmayan Quranın inkişafa, tərəqqiyə, yüksəlişə təşviq edən universal teoloji imkanlarından gedir. Müsəlmanların dini şüuru ilə Quran ismarışları arasında bu uçurum elə o zamandan məni elmi-teoloji araşdırmalara çəkdi. İlahiyyat araşdırmalarımda, necə deyərlər, dərinləşdirdikcə, yeni teoloji tapıntıları aşkarladıqca əvvəlki tərcüməmə şəxsən özümün tənqidi qənaətim yarandı, hərçənd həmin tərcümə xeyli populyar olaraq qalırdı. Yeni tərcümə variantını ərsəyə gətirmək bu qənaətdən doğdu, əslində. Yeni tərcümədə də bədii tərcümə üslubundan yararlandım. Çünki bədii tərcümə dilimizi daha yaxşı təqdim edir. Mətnin əsas özəlliyi isə bədii tərcümə ilə maksimum dərəcədə hərfi tərcüməni sintezinə nail olmaq çəhdimdir. Əlbəttə, sözbəsöz tərcümə ilə bədii tərcümənin sintezi çox çətin alınan işdir. Bir daha vurğulayım ki, araşdırmalarımın nəticəsində əldə etdiyim teoloji yeniliklər də yeni tərcümədə ifadəsini tapmalı idi. Xeyli iddialı səslənsə də, çəkinmədən deyim, ümumən islam ilahiyyatçılığında, heç bir Quran tərcüməsində ifadə edilməyən teoloji məqamlar ilk dəfə bu tərcümədə yer alıb.
– Son zamanlar yazılarınızda Quranı OXU kimi təqdim edirsiniz. Biz isə daha çox Qurani-Kərim, Qurani-Şərif kimi anlayışlara vərdiş etmişik. Bunların fərqi nədir, hansı ifadə daha məqsədəuyğundur?
– Azərbaycan əhalisi arasında sorğu aparsaq görərik ki, əksəriyyətimiz özünü müsəlman hesab edir. Amma əksəriyyət Quranın nə demək olduğundan sadəcə xəbərsizdir. Rəyi soruşulanların çoxu deyəcək ki, Quran bizim müqəddəs kitabımızdır, səmavi kitabdır və s. Yaxud, Quranı öpərək gözümüzün üstünə qoyuruq, səfərlərə çıxanda altından keçirik… Nəyə görə yazılarımda Quran deyil, böyük hərflərlə OXU yazıram? Məqsəd “Quran” sözünün informativ yükünün çatdırılması zərurətilə bağlıdır. Yəni müsəlmanlar Quranı təkcə öpüb gözlərinin üstünə qoymasınlar, oxusunlar. Hətta yeni tərcümədə Tövrat və İncili də tərcümədə verirəm. Yəhudilərin Tövrat kitabının “Törə” kimi vermişəm, çünki “Tövrat”ın bir mənası da “qanun”dur. İncili isə mənasına uyğun olaraq “Müjdə” kimi… İncil İsa Məsihin gəlişini müjdələyən vəhylər toplusu kimi təqdim olunur. İnsanlarıımızın şüurunu ona yönəltmək lazımdır ki, Quranı oxusunlar. İcazənizlə, bundan sonra müsahibəmizdə bundan sonra da elə Oxu deyə istinad edim müqəddəs kitabımıza. OXU-nu oxumayanda insanlar cəhalətə, mövhumata sürüklənəcək, başqasından eşitdiklərini təkrar edəcək, ata-babadan qalma, OXU ilə daban-dabana zidd məqamları müqəddəs dəyərlər kimi yayacaqlar. Necə ki, bu elə indi də davam edir. OXU-nun bizə verdiyi informasiya zamanı qabaqlayırsa, müsəlmanların şüuru isə, əksinə, OXU-dan geridə qalır. Görün indi müsəlman şüuru zamandan nə qədər geridədir, OXU ilə hazırkı ənənəvi müsəlman şüuru arasında zaman uçurumunu təsəvvür edin. OXU zamanı önləyir, gələcəkdən məlumatlar verir, zamansızlığa iddiaçıdır, müsəlmanlar isə zamanın özü ilə sadəcə ayaqlaşa bilmirlər. Axı OXU ismarışlarını almış müsəlmanların Harvard, Oksford və ya MIT (Massaçusets Texnologiya İnstitutu – red.) tipli universitetləri niyə olmasın? Təbii ki, cavabı içində olan ritorik sualdır.
– Müəyyən dərəcədə Şərqin Harvardı olmaq iddiasında olan əl-Əzhər universiteti var.
– Əl-Əzhər dini mövhumatçılığın tədrisi üzrə öndə gedən univerisitetdir, əsrlərlə formalaşan dini təsəvvürlərin və hədislərin təbliği və öyrədilməsi ilə məşğul olur.
– Ora daxil olmaq üçün gərək ki, hafiz olmaq lazımdır.
– Bəli. Amma OXU-nun ismarışı bundan ibarət deyil, axı. OXU-ya görə, dini və dünyəvi elmlər deyə bölgü yoxdur. Fizika da, kimya da, kosmologiya da (ayrı-ayrı göy cisimləri və onların sistemlərini deyil, bütövlükdə Kainatın quruluşu və inkişafını öyrənən elm sahəsi – red.), kompyuter texnologiyası və s. və i. də ilahidən gəlmə elmlərdir, əl-Əzhərdə məgər bunları öyrədirlər? 2013-2014-cü illərdə Harvard universitetində çalışmışam. Həmin dövrdə Harvard İlahiyyat məktəbi ilə əməkdaşlıq edirdim. Harvardın nəzdində fəaliyyət göstərən Dünya Dinlərinin Araşdırma Mərkəzində çox maraqlı söhbətlərimiz olurdu. Harvardın məşhur hüquq departamentinin kitabxanasının girişində OXU-dan sitat olaraq böyük bir lövhə də asılıb. Dinindən asılı olmayaraq hamıya bu OXU ayəsi təlqin olunur: “Ey inananlar, özünüz, yaxud ata-ana, yaxınlar əleyhinə olsa belə, Tanrı ucun tanıqlar olaraq ədaləti daşımağa hazır durun. O kimsə ya varlı olsun, ya yoxsul – Tanrı hər ikisinə hamıdan yaxın. Elə isə həvəsə uymayın ki, ədalətli olasınız. Fırlatsanız, ya arxa cevirsəniz…, Tanrı, şubhəsiz, agah nə eyləyirsinizsə”(OXU, Qadınlar surəsi, 135). Hər il Harvardda təhsil ilinin açılışında rektor Bibliyadan sitatlarlar gətirir. Ümumiyyətlə, Amerikalılar Avropalılara baxanda ilahi hikmətlərə daha çox bağlıdırlar. Türkiyənin Bilkent və Koç universitetləri müəyyən dərəcədə o standartlara cavab verməyə cəhd edir. Amma bu da var ki, tarixdə ilk universitetlər Avropada yox, müsəlman şərqində olub. İslamın qızıl dövrü (VIII-XIII əsr – red.) XIII-XIV əsrlərdə artıq bitir. Bu dövrə qədər dünyanın intellektual mərkəzi müsəlman sivilizasiyasıdır. Fəlsəfə, nücum elmi, kimya, cəbr, təbiət elmləri əski yunan mətnləri üzərində bu sivilizasiya içində inkişaf edirdi. Abbasilər dövründə Hikmət akademiyası fəaliyyət göstərirdi, geniş yayılan bir tərcümə hərəkatı da həmin sivilizasiyanın bir hissəsi idi. Müsəlman aləmində bütün bunlara təkan verən Quran ismarışları idi. Və təsəvvür edin, həmin o müsəlman sivilizasiyası ortamında azad fikirlilik şəraitində ateistlər də sərbəst çalışa biliblər. Tənəzzül isə o zaman başladı ki, bütün bunların yerini dini düşüncədə təsəvvüf, sufilik əvəzləməyə başladı. İbn Sina fəlsəfəsi və elminin, Biruninin və bir çox başqa nəhənglərin çoxşaxəli elmi istiqamətlər üzrə fəaliyyətləri öz yerini mistisizmə verdi. Bu kontekstdə ayrıca olaraq Qəzalinin islam fəlsəfəsinə vurduğu ziyandan da danışmaq olar. İbn Sinanın təbabətə dair əsərləri Qərb dünyasında alimlərin stolüstü kitabı olub. İslam sivilizasiyasının Avropa renessansına verdiyi töhfəni Qərbin elmi dairələrində heç bir qısqanclığa yol vermədən qeyd edirlər.
– Kraçkovskidən (İqnati Kraşkovski (1883-1951), rus ərəbşünası, sovet ərəbşünaslıq məktəbinin yaradıcılarından biri, akademik – red.) tutmuş Poroxovaya (Valeriya (İman) Poroxova (1940-2019), ingilis dili üzrə sinxron tərcüməçi – red.) qədər Quranın müxtəlif tərcüməçiləri var. Bəzi tərcümələr Siz dediyiniz kimi daha poetikdir, bəzilərinin dili isə daha ağırdır. Quran tərcümələrindən hansını orijinala daha yaxın hesab edirsiniz?
– Tanış olduğum OXU tərcümələrindən mətnə daha yaxın rus şərqşünası Kraçkovskinin tərcüməsidir. Kraçkovski tərcüməsini çapa hazırlamayıbmış, tərcümə tələbələrinin istifadəsində imiş.
– Xidməti istifadə üçün.
– Bəli. Rəhmətə gedəndən sonra tələbələri əsərin qaralama variantını çap ediblər. Hərçənd hesab edirəm ki, əgər özü çapa hazırlasaydı, ortalığa daha mükəmməl bir variantı qoya bilərdi. Çoxları onun tərcüməsini xoşlamır, oxucu üçün çətin anlaşılan məqamlar yetərincədir. Kraçkovski sanki OXU-nun ərəbcə orijinalının rusca fotosurətini çıxarıb, tərcümənin rusca necə səslənməsinin qayğısına da qalmayıb. Yəni orijinal mətnə daha yaxın tərcümə kimi onun əsərini daha qiymətli qaynaq hesab edirəm. Türkiyədə də yaxşı tərcümələr var. Yaşar Nuri Öztürkün (Türk-islam alimi (1951-2016)-red.) tərcüməsini də o cümlədən.
– İnqilabdan əvvəl də Azərbaycanda Quranın tərcümələri olub…
– Bəli. Hətta H.Z.Tağıyevin dəstəyi ilə çıxan məşhur bir tərcüməni vaxtilə “Molla Nəsrəddin” jurnalında Cəlil Məmmədquluzadə tənqid edib. O tərcümələrin əksəriyyəti dil baxımından müasir oxucu üçün yararsızdır. Əvvəla, ərəb-fars tərkibli sözlər anlaşılmır, ikincisi də təfsir baxımından hədislər üzərində qurulub. OXU tərcüməsində iki mövqe var: hədislərə istinadən OXU ayələrini tərcümə etmək və OXU məntiqindən çıxış edərək tərcümə etmək. Üstünlük verdiyim ikincidir. Hədislərə üstünlük verəndə tarixi məqamlar və mövhumati düşüncələr ilahi ismarışların çatdırılmasına mane olur. İzah edilməli məsələlərin şərhi mötərizədə verilir. Bu mötərizələr də tam biabırçılıq…
– Ərəb dili son dərəcədə zəngin dildir. Ərəb dilində nazil olmuş səmavi kitabı Azərbaycan dilinə tərcümə etməyin özünün apriori bir çətinliyi var. Bu problemi Siz necə çözməyə cəhd göstərdiniz?
– İndi mən sizə başqa bir həqiqəti deyim. Elə ola bilər ki, Azərbaycan dilində Quranın tərcüməsini oxuduğunuz zaman gəldiyiniz qənaət OXU-nu ana dilində oxuyan ərəbin gəldiyi nəticələrdən daha hikmətli məqamları özündə ehtiva edə bilər. Yəni bu, təfəkkür məsələsidir. Hətta ən zəif tərcümədən belə etiqadlı adam tərcüməçinin belə duymadığı maraqlı nəticələr çıxara bilər. Ona görə ilahi kitabın məzmununu çatdırmağın tərcümədən başqa heç bir yolu yoxdur. Əlbəttə, ərəb dilində zəngin söz qatları var. Və bu söz qatlarının mənaları da izahlı lüğətlərdə yer alır ki, tərcüməçi bunlardan sərbəst istifadə edə bilər. 90-cı illərin əvvəllərində İslam və insan haqları ətrafında mühazirələrim olub. O zaman İslamda qadına qarşı zorakılıq təlqin edən ənənəvi tərcümələrdəki bəzi izahlarla bağlı verilən suallara cavab verməkdə çətinlik çəkirdim. Bir ayə var, orada ailədə qadın-kişi münasibətlərinə dair “təlqin” olunur ki, əgər qadın dikbaşlıq edirsə, əvvəl yola gətir, əgər bu, alınmırsa, öyüd-nəsihət ver, bu da alınmırsa, yataqda tək burax, görürsən nəticə vermir, döy. Bu məsələni lüğətdə araşdıran zaman heyrətə gəldim. Tapdığım məna heç bir tərcümədə yoxdur. Əslində “döymək” mənasında təlqin edilən söz təkrar cinsi əlaqəyə girmək mənasını ifadə edir. Yataqda tək buraxmaqla sonradan əlaqənin bərpasını münasibətlərin normallaşması istiqamətində anlamaq, əlbəttə, fərqli məsələdir, bunun psixoloji tərəfi də öz yerində. OXU məntiqində fiziki cəza yalnız törədilən hərəkətə adekvat ola bilər. Yəni pisliyin cəzası onun misli ilə verilə bilər deyə təlqinlər var. Yüngül bir dikbaşlığın yumruqla cəzalandırılması, əlbəttə, məntiqsiz və gülməli görünür. Xatırlayırsınızsa, “O olmasın bu olsun”da Məşədi İbadın evlənməyə hazırlaşdığı qadın haqqında əgər onun, yəni ərinin sözündən çıxarsa “onda onu döyəcəyəm” deyir və Üzeyir bəy də ənənəvi müsəlman davranışında yer alan bu mənasızlığın gülməli tərəfinə diqqət çəkir.
– Bəs oğurluğa görə əlin kəsilməsi məsələsi zorakılıq kimi dəyərləndirilə bilməz?
– OXU-da “əlin kəsilməsi” məsələsi var. Amma söhbət tamamilə başqa mənadan gedir: əlin oğurluqdan kəsilməsi. Yəni “yol kəsən” sözündəki mənaya uyğun.
– Yəni söhbət əlin fiziki kəsilməsindən getmir.
– OXU-da işlənən “qa-ta-‘a” feili heç bir halda əlin fiziki mənada kəsilməsini ifadə etmir, fiziki mənada kəsilməni ifadə edən feilin ikinci babında olan şiddətli formasıdır: “qat-ta-‘a”. Məsələn, Yusif surəsində peyğəmbərin gözəlliyinin şahidi olan qadınlar heyranlıq içində çaşqınlıqdan əllərində tutduqları biçaqlarla meyvə soymaq, ya kəsmək əvəzinə əllərini kəsirlər. Bu yerdə işlənən feil “qat-ta-‘a”-dır. Oğurluqdan əlin kəsilməsi isə “qa-ta-‘a” feili ilə ifadə olunur. OXU-da belə məqamlar çoxdur. Müsəlman şüurunun islahına böyük ehtiyac var. Özü də başqa ölkələrlə müqayisədə Azərbaycanda bunu etmək daha rahatdır. Türkiyədə çətindir, bəzi ərəb ölkələrində isə, ümumiyyətlə, mümkün deyil, anındaca insanı küfrdə ittiham edib gözdən salar, təqib edərlər. Mən təkcə bizdəki dini durumu nəzərdə tutmuram, azərbaycanlıların ümumilikdə şüuru belə islaha, islahatçılığa açıqdır. Xoşbəxtlikdən bizdə fanatizmin dərin kökləri yoxur.
– Mətbuatda belə bir yazıya rast gəldim. Mehdiabadda ailə üzvləri hicabda olmadığı üçün qadını döyüb saçını da qırxıblar. Quran məntiqinə görə hicab nədir?
– OXU-da 7 yerdə “hicab” sözü keçir, heç birinin “baş örtüyü” mənası yoxdur. “Hicab” sözü ərəb dilindən tərcümədə sadəcə “örtük”dür, “pərdə”dir. Məryəmlə öz qövmü arasında “hicab”, yəni “örtük” çəkilmişdi, Tanrı “hicab”, yəni “pərdə” arxasından insanlarla danışar və s. kimi ifadələr yer alır OXU-da. Təsəvvür edin, OXU-da müqəddəslik qazanan “hicab” sözünü qadının baş örtüyü mənasına gətirib çıxarıblar. Hərçənd “hicab”ın baş örtüyü mənasında informativ yükü yoxdur.
– Ümumiyyətlə hicab dedikdə nəyin örtülməsindən söhbət gedir?
– Bu suala qoyun ənənəvi müsəlmanlar cavab versinlər. OXU-da qadınlara xitabən “cahiliyyə dövründə olduğu kimi açılıb-saçılmayın” deyilir. OXU sadəcə abırlı geyim tərzini təşviq edir.
– Amma abırlı geyimin standartları nədir?
– Həmin standartlar toplumun mədəniyyətinə, yaşadığı dövrə, adətlərə görə müəyyənləşir. Bizə görə abırlılıq bir şey, ingilisə, yaxud Afrikalıya görə tamam fəqrli bir şey ola bilər. OXU açıq-saçıqlılığın ölçüsünü göstərməyib, bu standartı dediyim kimi, fərqli adət-ənənələr şərtləndirə bilər. Deyirsiniz, kimsə qadını döyüb, saçını da qırxıb ki, niyə “hicab”sızsan. Məsələnin qanuni tərəfini, vətəndaş hüququnun pozulması qoyuram bir kənara, bunun elə dini baxımdan da yanlışlığı o qədər üzdədir ki, sözün açığı, şərh verməyi də artıqdan bilirəm. Sadəcə “ar olsun” deyirəm.
– Yəni hər şeyi Allah bilir, sən qərar vermə.
– “Kafirlər” surəsində kafirlərin də inancı din adlandırılır: “…onların öz dini var, sənin öz dinin. Nə sən tapınansan onun dininə, nə onlar tapınandır sənin dininə…”
– Yəni inanmamaq haqqı da var.
– İnanmamaq haqqı da var, küfr haqqı da. Etiqada görə cəzanın verilib-verilməməyi Tanrı səlahiyyətindədir.
– Nəriman müəllim, İnşiqaq/Yarılma surəsinin 19-cu ayəsi “…Siz (ey kafirlər, qiyamət günü) haldan-hala düşəcəksiniz!” Sizin tərcümədə “nimçədən nimçəyə minəcəksiniz” kimi verilir.
– Əvvəla, bunu deyim ki, həmin OXU ayəsində, ümumiyyətlə, “kafirlər” sözü keçmir. Siz onu haradan götürmüsünüz?
– “Quran.az saytından (http://quran.az/84/19/t2) Ziya Bünyadov və Vasim Məmmədəliyevin tərcüməsində “ey kafirlər, qiyamət günü” ifadəsi mötərizədə verilib.
– Müraciət insanlaradır, kafirlərə deyil. Məsələni korlayan, əvvəl dediyim kimi, həmin o mötərizələrdir. İnşiqaq, yəni Yarılma surəsinin 19-cu ayəsində göy cisimlərinə verilən anddan sonra deyilir ki, “nimçədən-nimçəyə mütləq minəcəksiniz” (ərəbcəsi “latarkabunna tabaqan ‘an tabaqın” – 84/19).
– Bu da Sizdən başqa heç kimdə belə getməyib.
– Getməyib. Bu, hərfi tərcümədir. Nəyə görə həmin ayəni elə tərcümə etdim? Çünki o feil, yəni “ra-ki-bə” ancaq “minmək” mənasında işlənir. Nəqliyyat vasitələrinə minməkdən gedir söhbət. “Haldan-hala düşmək” ifadəsi sadəcə yoxdur ayədə. Anlamadıqlarına görə yanlış təfsir ediblər. “Haldan-hala düşmək”də mənə maraqlı gələn odur ki, insan işıq sürətli kosmik uçuşda da haldan-hala düşə bilər. “Nimçədən-nimçəyə mütləq minəcəksiniz” ifadəsi bəlkə bizə gələcəyə dair hansısa mühüm bir məlumatdır, yaxud elmi təfəkkürümüzü genişləndirməyə təşviqdir. Kim bilir?! Özü də həmin ayə kosmik cisimlərə verilən andların fonunda səslənir. Yenə qeyd edim, OXU-nun hərfi tərcüməsinin belə üstünlükləri var. Maraqlıdır ki, hərfi tərcüməyə meylli Kraçkovski də ayədəki sözü “nimçə” yox, “təbəqə” kimi tərcümə edib (вы будете переходить из слоя в слой! – red.) Çünki “tabaq” sözünün həm “boşqab”, həm də “təbəqə” mənası var, hər ikisi keçərli ola bilərdi. Amma “təbəqə” minik vasitəsi deyil ki, minəsən. Bir də Kraçkovski “ra-ki-bə” – “minmək” feilini “təbəqə”yə uyğunlaşdırmaq üçün “keçmək” kimi təqdim edib, təəssüf.
– Yəni bu ayədə naməlum uçan obyektə işarə edilir?
– Bəli. Amma onun mahiyyəti bizə aydın deyil. Bu barədə özümün subyektiv qənaətlərim var. Ola bilsin ki, peyğəmbərin meracı da həmin o bilmədiyimiz minikdə baş verib.
– İsra surəsində peyğəmbərin meracından söhbət getsə də, Quranda peyğəmbərin meracı yoxdur deyən ilahiyyatçılar da var.
– Onlar “merac” sözünün işlədilməməsinə istinad edirlər. İsra, yəni Gecə ikən aparılma surəsində “merac” sözü keçmir. Bəs “merac” nədir? “Merac” yüksəkliyə, ucalara qalxmaq mənasındadır. Məhz həmin surədə Məhəmməd peyğəmbərin o yüksəlişinin təsdiqi var. Lap elə “merac” deməyək, peyğəmbərin göylərə yüksəlişi deyək. Məhəmmədin gecə ikən Məkkədəki Məscidül-Haramdan Qüdsdəki Məscidül- Aqsaya aparılmasından, sonra ayələrin – Tanrı dəlillərinin ona göstərilməsindən bəhs edilir. Bu elə “merac”ın təsdiqidir.
– Nəriman müəllim, ola bilsin indi verəcəyim bu sual ümumi söhbətin məcrasına elə də uyğun deyil. Dalaşqan ateizmin sosial şəbəkədə meydan sulamağının səbəbi nədir? Bəlkə bu tendensiya Sizin kimi dinə, etiqada, müqəddəs kitabımıza marağı translyasiya edə bilən şəxslərin sosial şəbəkədə o qədər də fəal olmaması ilə izah olunur?
– Əslində, dalaşqan ateizmlə fanatik dindarlıq sərgilədikləri dalaşqanlıq baxımdan biri digərini tamamlayır. Çünki dalaşqan ateizmə mövhümatçıların bəzən gülüş doğuran fikirləri çox sərf edir. Ona görə gerçək mənada dini maarifçilik aparılmalıdır. Bizim gücümüz ancaq bir-iki məqalə yazmağa və onun müzakirəsinə çatır. Təşkilati baxımından maarifçiliyə dəstək olmalıdır. Bir-iki nəfərin çıxışı yox, ölkədə maarifçilik dalğası genişlənsə, bütövlükdə cəmiyyətə faydası olar. Həmişə bu mənada ziyalıların ünvanına iradlarımı dəfələrlə bildirmişəm. Ötən əsrin əvvəllərində Mirzə Ələkbər Sabir, Ömər Faiq Nemənzadə, Üzeyir Hacıbəyli, Məhəmmədəmin Rəsulzadə dini fanatizmə, mövhumata qarşı çıxıblar. İndiki ziyalılarımızı isə, bu az maraqlandırır.
– Bəlkə qorxurlar?
– Nədən qorxacaqlar? Əgər ateist olsalar, başa düşülərlər. Əksəriyyət ateist deyil. Təkcə ilahiyyatçılar deyil, bütövlükdə ziyalı elitası bu işə qoşulmalıdır. Xatırlayırsınızsa, kimya üzrə Nobel mükafatıçısı, əslən türk olan Əziz Səncər Bakıya gəlmişdi. Bakıdakı görüşləri zamanı bizim yerli ateistlərin “siz dində ziddiyyət görürsünüzmü?” sualına çox rahatlıqla ateizmin onun üçün tamam puç olduğu cavabını vermişdi. Başqa bir Nobel mükafatçısı, Pakistanlı alim Məhəmməd Əbdu Salam müsəlman dövlət başçılarına müraciət etmişdi ki, milyonlarla kapitalı məscid tikintilərinə deyil, fundamental emlərə yatırsınlar.
– Ümumilikdə dünyada qlobal güclər tərəfindən dəstəkənən sanki bir anti-müsəlman kampaniyası aparılır, İslam gözdən salınır, təhrif edilir, həm də İslam dünyasının daxilində on illərlə közərəcək irili-xırdalı konflikt ocaqları yaradılır. Doğrudanmı İslam dünyasının demoqrafik və intellektual potensialı və yaxud təbii sərvətləri qlobal gücləri bu qədər təşvişə salır?
– Beynəlxalq geosiyasi mənafelərini güdən dövlətlər təbii ki, öz maraqlarına nail olmaqdan ötrü müəyyən siyasət aparırlar. Bu siyasətə ikili standartlar siyasəti deyirik. Vaxtilə ABŞ-ın Harvard Universitetinin alimi Samuel Hantinqton “Sivilizasiyaların toqquşması” nəzəriyyəsini irəli sürmüşdü. Bu ziyanlı nəzəriyyəyə görə, XXI əsrdə dünyada gedən toqquşmalar dini zəmində, mədəniyyətlərin toqquşması zəminində baş verəcək, İslam sivilizasiyası xristian sivilizasiyası ilə mütləq toqquşacaq. Faktiki olaraq gördüyümüz isə ondan ibarətdir ki, toqquşma bu “sivilizasiyalar” arasında getmir, bir-birini qıran müsəlmanlardır, toqquşma bir dini mədəniyyətə mənsubların öz içində gedir.
– Kimin təşviqi ilə?
– Təşviq məsələsi təbii ki, bəllidir. Əslində Hantinqton nəzəriyyəsi ikili standart siyasətinə bəraət qazandırmaq və ideoloji baza yaratmaqdan ötrü ortalığa atılmışdı.
– Bu özünəməxsus bir sifariş idi.
– Yəqin ki, siyasi sifariş. Qərbdə bu tənqid olunsa da, şüurlara yayıla bilib.
– Bir də Frensis Fukuyamanın (yapon mənşəli Amerikalı politoloq – red.) “Tarixin sonu” əsəri diqqəti çəkdi.
– Son zamanlar isə daha çox miliyyətçilik məqamları meydana çıxır. İngiltərənin Avropadan ayrılması, Amerikada gəlmələrə münasibət, Trampın siyasəti və s.
– Bəli, nasional separatizm.
– Obama hakimiyyətinin son dövründə Trampı tənqid edən bir çıxışında ad çəkmədəm qeyd edirdi ki, “İslam terrorizmi” ifadəsini yığışdırın, Amerikada müsəlmanlar yaşayırlar, nəyə görə sabitliyi pozmaq istəyirsiniz. Ölkə prezidentinin İslamı sülh dini kimi dəyərləndirməsi yaxşı haldır. Aydındır ki, bəzi qərb siyasətçiləri bəlli məqsədlər naminə “İslam terrorizmi” ifadəsini işlədirlər. Nisbətən demokrat olanlar, dövlət siyasətini rəhbər tutanlar isə deyirlər ki, biz Üsamə bin Ladeni ona görə öldürmədik ki, İslama qarşı çıxmaq üçün bəhanə verək. Üsamə bin Laden İslamın özünün düşməni idi.
– Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi olmasaydı Üsamə bin Laden olardımı? Onu özləri yaradıblar.
– Çoxları şikayət edir ki, bu problemləri yaradan, aranı qarışdıran Qərb dünyasıdır. Bəs müsəlmanlar özləri niyə buna şərait yaradırlar? Niyə hansısa mübhəm qalan ssenarilərin qarşısını ala bilmirlər?
– Çünki münbit zəmin var, ora düşən toxum dərhal cücərir.
– Əlbəttə.
– Bu yaxınlarda məlum oldu ki, Yeni Zellandiya şəriət qaydalarına ən çox əməl edən bir ölkə imiş, həmin siyahıda Türkiyə doxsanıncı yerdə idi.
– Mənim Liverpulun əvvəlki yepiskopu Ceyms Concla çox gözəl münasibətlərim var. Dostuq. Müsəlmanların mənafeyini qoruduğu üçün Britaniyalı müsəlmanlar ona çox dəyər verirlər. Ərtaf mühitə münasibətdə Bibliya və Quran uyğunluqları haqqında əsər yazanda onunla yazışmalarım başladı. O, İslamın böyük din olduğunu deyir, Oxu da İsa Məsihi uca tutur. Yəni belə ortaq dəyərlər, Avropada siyasətdən kənar təbliğatlar bizim üçün çox faydalıdır. Qərb cəmiyyətində olan intellektuallar da ölkələrində demokratiyanın gələcəyi üçün narahatlıq keçirirlər.
– Bizdə translyasiya edilməli çoxlu informasiyalar var. Amma Quran həqiqətlərini, İslam dünyasının tarix və ənənələrini translyasiya etməyə güc yoxdur. Biz hökmən övladlarımız və gələcək naminə dinə münasibətimizi dəyişməliyik.
– Hökmən. Ərəblərlə, farslarla müqayisədə indilikdə Azərbaycanlıların buna imkanları daha çoxdur.
– O işartıları görürsünüz?
– Görürəm.
Təmkin Məmmədli,
1905.az
