Demoqrafik proses iqtisadi, siyasi və digər sosial proseslərin təsiri altında inkişaf edir. Bu isə öz növbəsində bütün digər sosial proseslərin gedişatına təsir göstərir. Bu gün qlobal demoqrafik problemin əhəmiyyəti dünya iqtisadiyyatında, xüsusən inkişaf etməkdə olan ölkələrdə sürətli artım təhlükəsini dərk edən bütün dövlətlər tərəfindən tanınır.
Azərbaycanda əhalinin sayı 2023-cü il mart ayının 1-i vəziyyətinə 10135373 nəfər təşkil edib. Bir kvadrat kilometrə düşən əhalinin sayı 117 nəfər olub. Əhalinin 54,6 faizini şəhər, 45,4 faizini kənd sakinləri, 49,8 faizini kişilər, 50,2 faizini isə qadınlar təşkil edir. Hazırda orta hesabla hər 1000 kişiyə 1010 qadın düşür.
Ədliyyə Nazirliyinin rayon (şəhər) qeydiyyat şöbələri tərəfindən cari ilin yanvar-fevral ayları ərzində ölkədə 19158 doğulmuş körpə qeydə alınmış və əhalinin hər 1000 nəfərinə bu göstərici 11,7 təşkil edib.
Əhali artımının iqtisadiyyata təsirinin bəzi məqamlarını nəzərdən keçirəndə qeyd etmək lazımdır ki, say artımı daxili bazarda artıma səbəb olur. Bu amil, xüsusilə milli istehsalın gücləndirilməsinə zəmin yaratdığına görə adambaşına təbii ehtiyatların nisbətinin böyük olduğu inkişaf etməkdə olan və ya az məskunlaşan ölkələrdə təsirli olur.
Digər tərəfdən əhalinin artması istehsal miqyaslı iqtisadiyyatların yaranmasına gətirib çıxarır ki, bu da yalnız bir insana lazımi minimum investisiyanı qoymağa imkan verir. Həmçinin əhali kütləsinin artması ilə tələb avtomatik olaraq böyüyür və kapital genişlənməsi də baş verir. Ölüm səviyyəsinin azalması səbəbindən əhalinin artması iqtisadi fayda deməkdir, burada uşaqların əmək yaşına qədər yaşaması və sonrakı əmək fəaliyyəti böyümələri, tərbiyələri, təhsilləri və s. ilə bağlı xərcləri kompensiya edir.
Burada demoqrafik vəziyyətin sabitliyinin qurulmasının psixoloji tərəfi də vacib məqamdır.
Son iyirmi ildə Azərbaycan Respublikası Hökuməti 1994-cü ildə dünyanın 179 dövləti, o cümlədən Azərbaycan tərəfindən təsdiq edilmiş Qahirə Proqramının müddəalarına uyğun olaraq, əhalinin inkişafı sahəsində bir sıra fəal hərtərəfli tədbirlər həyata keçirir. Ölkə hökuməti insan amilinin inkişafına qoyulan investisiyaların sabit iqtisadi böyümənin və yüksək səmərəli inkişafın əsası olduğunu qəbul etdi.
Konfransdan sonra Azərbaycan Respublikası Hökuməti əhali ilə bağlı problemlərin siyasi proqramlara və inkişaf strategiyasına daxil edilməsi ilə bağlı hərtərəfli bir metod əsas götürüb.
Qahirə konfransından 22 il sonra dünya ölkələrində və xüsusən də Azərbaycanda davamlı iqtisadi böyümənin demoqrafik cəhətlərinin aktual olduğu və tez-tez yeni məzmunla doldurulması simvolikdir.
Dövlət siyasəti milli dövlət maraqları əsasında qurulur. Demoqrafik inkişaf səviyyəsi iqtisadi artım səviyyəsinə, dövlətin müdafiə qabiliyyətinə və milli maraqların təhlükəsizliyinə birbaşa təsir edir. Bu baxımdan əhali siyasətinə milli təhlükəsizlik sahəsində siyasi fəaliyyətin əsas elementi kimi baxmaq lazımdır.
Milli təhlükəsizlik siyasətinin demoqrafik cəhəti, ilk növbədə, vətəndaşların həyatının qorunmasını, habelə insan ömrünün artması, demoqrafik çoxalmanın səmərəliliyi səviyyəsinin artması və demoqrafik azadlıqların genişlənməsi ilə birbiriylə əlaqəli olan təbii çoxalma proseslərini təmin etməkdir.
XX1 əsrin əvvəllərində Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev demoqrafik siyasətin aktuallığını və əhəmiyyətini aydın şəkildə başa düşdüyü üçün “Azərbaycan Respublikasında demoqrafiyanın və əhalinin inkişafı sahəsində Dövlət Proqramının təsdiq edilməsi haqqında” 11.11.2004-cü il tarixli 517 nömrəli Sərəncamı imzaladı. Bu Sərəncamın bəndlərinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Miqrasiya Proqramı (2006-2008) işlənib təsdiqlənmiş, tədbirlərin dərhal həyata keçirilməsini tələb edən respublikada baş vermiş miqrasiya proseslərinin təhlil edilməsi əsasında demoqrafik inkişafın gələcək prioritet istiqamətləri göstərilib.
Həyata keçirilmiş tədbirlər və həyata keçirilmiş islahatların nəticəsində Azərbaycan ən qısa müddətdə BMT-nin insan inkişafi baxımından reytinqində 188 ölkə arasında 78-ci yeri tutaraq “insan inkişafı yüksək səviyyədə olan” dövlətlər kateqoriyasına düşdü. Xüsusilə, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramının sifarişi ilə müstəqil beynəlxalq ekspertlər tərəfindən hazırlanmış 2003-cü il üçün İnsan İnkişafı Hesabatına görə, İnsan İnkişafı İndeksinə (İİİ) görə, Azərbaycan 89-cu yerdə qərarlaşıb.
Müasir dünyada insan potensialı iqtisadi böyümənin ən vacib amilidir. Dünya Bankına görə, inkişaf etmiş ölkələrdə insan kapitalı, ölkənin insan potensialının iqtisadi ifadəsi şəklində, bütün milli sərvətlərin 68-76% -ə çatır. Başqa sözlə, milli sərvətin əsas payı insanlardadır.
Bu gün Azərbaycan əhalinin yaş tərkibi baxımından nisbətən əlverişli şəraiti olan bir ölkədir. Bu səbəbdən də ölkədəki demoqrafik proseslərin iqtisadi inkişafına təsirinin qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdırılması məsələləri, habelə insan inkişafı sahəsindəki proqramların effektivlik dərəcəsi aktuallaşır.
Ölkə iqtisadiyyatı qloballaşma prosesinin tələblərinə uyğunlaşdıraraq ardıcıl şəkildə yenidən qurulur. Bununla yanaşı, milli iqtisadiyyatların sabitləşmə proseslərinə və yeni bazar münasibətlərinə keçidlə əlaqəli əsas sosial-iqtisadi islahatlar hər bir ölkədə inkişafın müxtəlif mərhələlərindədir.
20-ci əsrdə Azərbaycan əhalinin artım sürətinin orta dünya əhalisinin artım sürətini üstələdiyi ölkələrdən biri idi. Son əsrdə dünya əhalisi 1,6 milyard nəfərdən, yəni 4 milyard nəfərdən çox (və ya 3,7 dəfə) artmışdırsa, Azərbaycan əhalisi dövrdə (1897-1999) 1,8-dən 7.9 milyon nəfərə və ya 6.1 milyon insana (yəni 4.4 dəfə) artıb. Bu, respublikamızda göstərilən dövrdə əhalinin artım tempinin dünya əhalisinin artım sürətini üstələməsi deməkdir.
2003-2018-ci illəri Azərbaycanın sosial-iqtisadi həyatında köklü dəyişikliklər dövrü kimi xarakterizə etmək mümkündür. Bu dövrdə ölkədə təxminən 2 mln yeni iş yerləri açılıb, işsizlik nisbəti yüzdə 5-ə düşüb. Yoxsulluq səviyyəsi 49 faizdən 5,4 faizə düşüb. Bölgələrin görünməmiş inkişafı kəndlərdən şəhərlərə axını dayandırdı.
Əhalinin sağlamlığının qorunması üçün görülən tədbirlərə gəldikdə, hətta ucqar yaşayış məntəqələrinin sakinləri də müasir tibbi xidmətlə əhatə olunurlar. Şəhər və regional xəstəxanalar, doğum evləri əsaslı təmir olunmuş, yeniləri tikilməkdədir. Prezidentin təşəbbüsü ilə əhali hər il pulsuz tibbi müayinədən keçirilir. Bütün bölgələrdə yeni idman qurğularının və stadionların tikildiyini deyə bilərik.
Mütəxəssislərə görə, cəsur Azərbaycan ordusunun Dağlıq Qarabağdakı ərazilərin və ona bitişik ərazilərin azad etməsi daxili məşğulluq bazarı üçün də böyük perspektivlər açıb. Yol, rabitə, elektrik stansiyası, yaşayış və qeyri-yaşayış binalarının tikilməsi daha çox əməyin tələb olunması deməkdir. Daha sonra bu ərazilərə köçürülən insanlar kənd təsərrüfatıyla məşğul olacaq və müxtəlif sferalarda biznes açmağa başlayacaqdırlar.
Eyni zamanda, çevik əmək bazarı, əmək resurslarının tam istifadəsi və səmərəli bölüşdürülməsi üçün şərait yaratmışdır, bu da nəticədə səmərəli məşğulluq strukturunu tələb edir.
Azərbaycanın sosial-demoqrafik vəziyyət mürəkkəb və ziddiyyətlidir. Əhalinin təbii artımının azalmasına təsir edən amillər cəmində bazar islahatları nəticəsində maddi rifahın və yaşayış şəraitinin pisləşməsi mühüm rol oynayıb. Sonuncunun mənfi nəticələri kənd sakinləri, yaşayış yerləri üzərində daha çox təsir edib.
Bütün ölkədə olduğu kimi, bölgə də təhsilin keyfiyyətinin azalması, daxili və xarici miqrasiya, məşğulluğun sahə quruluşundakı resurs dəyişiklikləri səbəbindən işçilərin peşə və ixtisas xüsusiyyətlərinin azalması ilə xarakterizə olunur ki, bu da pisləşməyə səbəb olur.
Azərbaycan üçün xarakterik olan əmək ehtiyatlarının yüksək artım tempi də yeni iş yerlərinin açılmasının adekvat dərəcəsini tələb edir. Bazar iqtisadiyyatının inkişafı üçün bu ən vacib tələbin yerinə yetirilməməsi sosial və iqtisadi xarakterli müxtəlif mənfi nəticələrə səbəb olur. Bu isə öz növbəsində dövlət qurumlarını və hökuməti prioritet olaraq bu vəziyyətdən çıxış yolları axtarmağa məcbur etməlidir.
Ölkədə əhalinin çoxalma səviyyəsinin yüksək olması regional əmək bazarının normal fəaliyyəti üçün əsas problemdir. Əhalinin daha da artması vəziyyətini daha da ağırlaşdıracaq və bölgənin əmək bazarında sosial gərginlik yaradacaqdır. Respublikanın hazırkı inkişaf mərhələsində miqrasiya axınlarının səmərəli tənzimlənməsi bölgədəki iqtisadi siyasətin əsas hədəflərindən biri olmalıdır.
İqtisadiyyatda və əmək bazarında baş vermiş dinamik proseslərin tələblərinə müvafiq olaraq işçi qüvvəsinin hazırlanması proseslərinə keyfiyyətcə yeni yanaşmalara ehtiyacımız var. İxtisaslı işçi qüvvəsi (işçilər və mütəxəssislər) bazarının formalaşması, onun əsas parametrlərinin proqnozlaşdırılmasından başlamaq lazımdır. Burada əsas diqqət əmək bazarının tələb etdiyi keyfiyyət və tələb olunan işçi qüvvəsinin hazırlanmasına yönəldilməlidir. Bundan əlavə, əmək bazarında bir işçinin geniş bir peşəyə yiyələnməsi, iş həyatı boyu ixtisas səviyyəsini dəfələrlə yüksəltməsi ilə əlaqədar peşəkar bir hərəkətlilik problemi vardır.
Azərbaycanda reallaşdırılan sosial-iqtisadi siyasətin başlıca istiqamətlərindən biri əmək bazarının inkişafi və işçi qüvvəsindən effektiv istifadə olunmasıdır. Bu məqsədlə ölkədə əmək hüquqlarının, əmək, məşğulluq və sosial müdafiənin orunması üçün təsirli tədbirlər görülür. Son 10-15 ildə dövlət yoxsulluğa səbəb olan vacib amillərdən biri olan işsizliyin azaldılması üçün uğurlu bir siyasət həyata keçirir. Beləliklə, bölgələrdə uğurla reallaşdırılan Dövlətin sosial-iqtisadi inkışaf proqramları yeni iş yerlərinin acılması, yeni müəssisələrin, infrastruktur obyektlərinin yaradılması və məşğulluğun artırılması baxımından vacibdir.
Ekspert Samir Əliyev qeyd edib ki, hər bir ölkə demoqrafik problemləri daim diqqətdə saxlayır. Son onilliklərin əsas problemi əhalinin qocalmasıdır, yəni yaşlı insanların xüsusi çəkisi getdikcə artır. Bu isə ölkə iqtisadiyyatı üçün ağır yükdür. Əhali artımının azalması məhz yaşlı insanların payının artmasını şərtləndirir. Əhali artımı ölkədə əmək qüvvəsinin artımını, iqtisadiyyatın böyüməsini təmin edir. Çünki iqtisadiyyatı tələbat səviyyəsi böyüdür və ya kiçildir. Əsas məsələ əhalinin kəmiyyət artımını keyfiyyət artımına çevirməkdir. Çünki təhsilsiz, sağlam olmayan əhali atımı gələcəkdə istənilən ölkə üçün problemlər yaradır”.
Ekspert Azər Allahverənovun sözlərinə görə, demoqrafik problemlər müzakirə olunarkən onların həlli məsələsi bir neçə müddətə hesablanır. Burada azı 5-10 ildən söhbət gedir. Bu gün atılacaq pozitiv addımın nəticəsini ancaq bir neçə il keçdikdən sonra görə bilərik. Demoqrafiya sahəsində ölkəmizdə mövcud olan problemlər məhz onu tələb edir ki, gündəmdə saxlanan məsələlərin bir qismi kənara qoyulsun və icra strukturları bir qayda olaraq demoqrafiya məsələlərilə məşğul olsun. Azərbaycanda gözə çarpan demoqrafik problemləri sərt şəkildə görməsək də, bilirik ki, bu sahəyə aid alt sahələrdə bəzi məsələlər özünü göstərməkdədir. Bu da kənd əhalisinin azalması ilə bağlı məsələdir. Vaxtilə urbanizasiya prosesinin sürətlə getməsi kəndlərin bir hissəsinin boşalmasına gətirib çıxarıb. Miqrant axınında əsasən gənclər iştirak edir. Onların da çoxu ailə qurmayan vətəndaşlardır. Bu isə nəticə etibarilə ona gətirib çıxarır ki, xaricə üz tutanlar əsasən həmin ölkənin xanımı ilə ailə qurur. Burada açıq-aşkar elə də ciddi narahatlıq görmürük. Amma təcrübə göstərir ki, il ərzində minlərlə azərbaycanlı oğlan xaricdə nikaha daxil olur”.
AMEA-nın İqtisadiyyat İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, dosent Rüfət Əfəndiyev bildirib ki, qloballaşan dünyada iqtisadi inkişaf əhlinin sayından və demoqrafik artımdan asılıdır: “İnkişaf etmiş ölkə üstünlüyünü saxlamaq üçün yalnız kapitala, texnologiyaya, yeni ideyalara və ixtisaslı işçi qüvvəsinə söykənə bilməz. Şübhəsiz ki, əhalinin artması Azərbaycan üçün əlverişli bir amildir. Ekspertin fikrincə, ölkənin öz əhalisi nə qədər surətlə artırsa, iqtisadi inkişaf tempi də bir o qədər sabit olur. “Son illər Azərbaycanda bunu müşahidə edirik. Düşünülmüş iqtisadi siyasət əhalinin artımı üçün əlverişli şərait yaradıb. Ümumiyyətlə, demoqrafik proseslər ölkənin sosial-iqtisadi vəziyyəti ilə birbaşa bağlıdır”.
Azərbaycan Prezidenti İ.Əliyevin uğurlu islahat kursu ölkəmizdə davamlı inkişaf üçün imkanlar yaratmaqla yanaşı, demoqrafiya sahəsində də müsbət tendensiyaları stimullaşdırdı. Bunun həqiqi təzahürü ölkə əhalisinin davamlı artımında aydın şəkildə özünü biruzə verir. Əhalisinin ildən-ilə artaraq 10 milyona çatdığı ölkəmizdə davamlı sosial-iqtisadi tərəqqi və sosial siyasət demoqrafık inkişafa təkan verməkdədir.
Azərbaycanda reallaşdırılan sosial-iqtisadi siyasətin başlıca uğurlarından biri kimi davamlı inkişaf kontekstində müsbət demoqrafik şərait yaradılıb. Bir sıra sahələrdəki kimi, Azərbaycan da bu baxımdan nümunəvi bir dövlətdir. Son vaxtlar, xüsusən də 2021-ci ilin ilk aylarında Prezident İ. Əliyevin sosial sahədə inqılabi dəyişiklik sayılan və hətta dünyanın inkışaf etmiş ölkələrinə nümunə ola bilən islahatlar rifah halının dahada yaxşılaşdırılmasına böyük təkan verir. Sürətli inkişaf və sosial təmınatın daha da yaxşılaşdırlması üçün reallaşdırılan ardıcıl tədbirlər Azərbaycanda əhali artımı tempinin davam edəcəyinə inam yaradır. Əhalinin artması üçün genişmiqyaslı tədbirlər görülməkdə, yeni uşaq bağçaları, məktəblər, tibb müəssisələri və idman kompleksləri istifadəyə verilməkdədir.
Prezidentin 30 oktyabr 2018-cı il tarixli Sərəncamıyla təsdiq olunmuş 2019-2030-cu illər üçün Azərbaycan Respublikasının Məşğulluq Strategiyası mövcud demoqrafik meyillər və inkişaf nəzərə alınmaqla effektiv məşğulluğun təmin olunmasına yönəlmiş uzunmüddətli prioritetlərdir.
Qələbə nəticəsində azad edilən ərazilərin ölkənin ümumi iqtisadiyatına yenidən inteqrasiyası, yeni beynəlxalq və regional nəqliyat və logistika dəhlizlərinin imkanlarından istifadə edilməsi Azərbaycanın inkişafina böyük təkan olacaqdır. Bu kontekstdə bölgədə təhlükəsizlik, sabitlik, firavanlıq və qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıgın formalaşdırılması, həmçinin ticarət-iqtisadi əlaqələrin inkişafı Cənubi Qafqazda lider dövlət olan Azərbaycanın ümumilikdə qərar verməkdə rolunu daha da artıracaqdır.
Uğurlu sosial, iqtisadi və siyasi nailiyətlər, milli və çoxmədəniyyətli dəyərlər Şərqlə Qərbin qovşagı olan Azərbaycanın gücünün yaxın illərdə artacağına inam aşılayır. Bu imkan 2030-cu ilədək Azərbaycanın iqtisadi suverenliyinin möhkəmlənməsini və müasir yaşayış səviyyəsinə əsaslanan yüksək sosial rifahı olan qüdrətli bir dövlətə çevrilməsini təmin edir.
Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi xalqımızın çoxəsrlik tarixində mühüm yer tutur. Dövlət sərhədlərini bərpa edərək Azərbaycan xalqı ötən əsrdə ən böyük hərbi və diplomatik qələbəni qazandı. Qələbəni əbədiləşdirmək üçün məcburi köçkünlərin doğma yurdlarından qayıtmasını təmin etmək lazımdır.
Bu Böyük Qayıdış azad edilmiş ərazilərdə vətəndaşlarımızın davamlı məskunlaşması və bu ərazilərin ölkənin iqtisadi fəaliyyətinə inteqrasiyası üçün bir körpü olacaqdır.
V.ABBAS
Yazı MEDİA-nın dəstəyi ilə “gender, ailə və demoqrafiya məsələlərinin işıqlandırılması” mövzusunda hazırlanıb.