Qeyri-hökumət termini adətən vətəndaş cəmiyyətini quran bir sıra təşkilatları əhatə etmək üçün istifadə edilir. Belə təşkilatlar maliyyə mənfəəti güdməməsi ilə fərqlənir.
Bu qurumlar kifayət qədər müxtəlif istiqamət növlərini özündə birləşdirir.
QHT-lər ətraf mühitlə bağlı spesifik narahatlıqlar və ya insan hüquqları pozuntuları ilə bağlı fəaliyyət göstərən kiçik təzyiq qruplarından başlayaraq, təhsil xeyriyyəçiliyi, qadın, qaçqınlar ilə məşğul olan təşkilatlar, mədəni assosiasiyalar, dini təşkilatlar, hüquqi fondlar, humanitar yardım proqramlarına qədər müxtəlif formalarda olur. Bu siyahı dünyanın müxtəlif yerlərində yüzlərlə, hətta minlərlə bölmələri və ya üzvləri olan nəhəng beynəlxalq təşkilatlara qədər uzadıla bilər.
QHT-lərin töhfəsi birbaşa mənada, bütün dünyada fərdlər və ya qruplar tərəfindən istifadə edilən alətlər olmasındadır.
Bəs davamlı inkişafın idarə olunmasında QHT-lərin rolu və əhəmiyyəti nədən ibarət ola bilər?
QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Agentliyinin İdarə Heyətinin üzvü Zaur İbrahimlinin fikrincə, qeyri-hökumət qurumlarının vacib istiqamətlərdən biri isə əhalinin maarifləndirilməsi məsələsidir. Məsələn, insan hüquqları üzrə olan QHT-lər ona görə vacibdir ki, insanlar məhz onlar üçün nəzərdə tutulan hüquqi imkanlardan dolğunca istifadə edib, pozulmuş hüquqlarını bərpa edə bilsinlər. Bu baxımdan, QHT-lər çox vacib bir iş görürlər.
Bununla bağlı dövlət və beynəlxalq donorlar tərəfindən də dəstək verilib. Hazırda Azərbaycanda 2 milli donoru qeyd edə bilərik: Bu Gənclər Fondu və QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Agentliyidir. Bunlardan əlavə, 12 dövlət qurumuna da qrant vermək hüququ verilib və bu dövlət orqanları tərəfindən aktual məsələlərlə bağlı qrant vəsaitləri təqdim edilir.
Ekspertlərin fikrincə, QHT-lər ictimai təşəbbüslərin ifadəçiləri sayılır. Ölkədə QHT şəbəkəsinin mövcud olması orada ictimai iştirakçılığa önəm verildiyini nümayiş etdirir. QHT-lər cəmiyyəti düşündürən mövzuları ifadə edən, ictimai nəzarət missiyası daşıyan əsas elementlərdən biridirlər.
Məsələn, ölkəmizdə Azərbaycan 2011-ci ildən “Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı” beynəlxalq təşəbbüsünə qoşulub.
Məqsəd şəffaflığın artırılması və “Açıq Hökumət” sahəsində fəaliyyətin təkmilləşdirilməsi, bu sahədə beynəlxalq təcrübənin mübadiləsi və ən yaxşı praktikanın formalaşmasıdır. Hökumət Açıq Hökumət Təşəbbüsünə qoşulmaqla Açıq Hökumətin təşviqi və şəffaflığın artırılması ilə əlaqədar öz fəaliyyətini təkmilləşdirmək, bu sahədə aparılan təcrübə mübadiləsinə töhfə vermək və beynəlxalq səylərə qoşulmaq niyyətini bildirib.
Beynəlxalq Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı Təşəbbüsü (AHT) yaradılması ideyası 2011-ci ildə Vaşinqtonda 8 ölkə təmsilçiləri və bir sıra beynəlxalq QHT-ləri tərəfindən irəli sürülüb. Bundan sonra ABŞ və Brazilyanının rəhbərlik etdiyi İşçi Qrup AHT-nin struktur və prinsiplərini işləyib hazırlayıblar. 2011-ci ilin iyul ayında Vaşinqtonda ABŞ dövlət katibi Hilları Klinton rəsmən Beynəlxalq Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı Təşəbbüsünü (Open Government Partnership- OGP) elan edib. 2011-ci ilin sentyabrında isə “Açıq Hökumət İdarəçiliyi Haqqında Bəyannamə” dərc olunub. BMT-nin 66-cı sessiyasında rəsmi olaraq bu təşəbbüs qəbul olunub.
İctimai iştirakçılıq qanunla tənzimlənən qaydalara əsaslanır və kommunikasiya əlaqələrinə söykənir. Ona görə ictimaiyyətlə kommunikasiya əlaqələrinin qurulması dövlət qurumlarının işinə həm kömək, həm də dəstəkdir.
Açıq Hökumət Tərəfdaşlığının uğuru üçün həm hökumət, həm də qeyri-hökumət maraqlı tərəflərinin iştirakı vacibdir. Buna görə də, iştirakçı yerli hakimiyyət orqanları vətəndaşların və qeyri-hökumət maraqlı tərəflərin fəal iştirakı ilə çoxtərəfli prosesdə iş planlarını hazırlamaq və həyata keçirmək öhdəliyi götürürlər. Vətəndaş cəmiyyəti institutları milli və yerli səviyyədə Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı prosesində əsas oyunçudurlar. Onların töhfəsi – texniki təcrübə, görüşlər təşkil etmək bacarığı OGP-nin əsas prinsiplərindən biri – birgə inkişaf və iştirakın təmin edilməsidir.
Vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları ilə yanaşı, OGP Local yerli hökumətin əhaliyə və digər qeyri-hökumət qruplarına maksimum yaxınlığını artırmaq üçün digər qeyri-hökumət maraqlı tərəflərin iştirakını genişləndirməyə çalışır. Qeyri-hökumət maraqlı tərəflərə aşağıdakılar daxildir: icma təşkilatları və ya qrupları, vətəndaş şuraları/qrupları, vətəndaş tərəfindən təşkil edilən ictimai hərəkatlar, yerli ticarət palataları, universitetlər, media şuraları, gənclər şuraları/qrupları
Vətəndaş cəmiyyətinin və digər qeyri-hökumət maraqlı tərəflərinin vəzifələri və fəaliyyətlərinə aşağıdakılar daxildir:
– AHT prosesi haqqında məlumatlılığın artırılması: Vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları və digər qeyri-hökumət maraqlı tərəflər vətəndaşların və özəl sektorun iştirakını və nəzarətini təmin etmək üçün AHT prosesi haqqında məlumatlılığı artırmaq üçün yerli hökumət fəaliyyətlərinə dəstək verə bilərlər. Buraya iş planı və onun nəticələri haqqında məlumatın vətəndaş qrupları və media ilə bölüşdürülməsi daxil ola bilər.
– Xüsusi öhdəliklər üçün təbliğat: Vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları və digər qeyri-hökumət maraqlı tərəflər iş planında həll oluna bilən problemləri müəyyən etməyə və konkretləşdirməyə kömək edə bilər və onların həlli üçün xüsusi siyasət tədbirlərini təşviq edə bilər..
– İş planının hazırlanmasında iştirak: Buraya iş planına daxil ediləcək prioritet öhdəliklərin müəyyən edilməsi və seçilməsi, həmçinin yekun variantın dəstəklənməsi daxildir. Buraya həmçinin digər qeyri-hökumət maraqlı tərəflərlə onların mənalı töhfəsini təmin etmək və ziddiyyətli prioritetlər üzrə qərarlar qəbul etmək üçün koordinasiya daxildir.
– Öhdəliklərin yerinə yetirilməsi ilə bağlı yardım: Bəzi öhdəliklərin icrası qeyri-hökumət təşkilatlarının xüsusi cəlbini tələb edə bilər. Bu, öhdəliklərin birgə işlənməsi çərçivəsində razılaşdırıla bilər və müəyyən öhdəliklər çərçivəsində konkret mərhələnin və ya konkret tədbirlərin həyata keçirilməsində qeyri-hökumət subyektlərinin fəal iştirakını təmin edəcək.
– Öhdəliklərin monitorinqi: Vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları və digər qeyri-hökumət maraqlı tərəflər iş planının icrasına görə hökumətin hesabatlı olmasında mühüm rol oynayırlar. Buna nail olmaq üçün onlar müxtəlif mərhələlərin və öhdəliklərin gedişatını izləyə, irəliləyişi qiymətləndirə və AHT Yerli prosesini daha da inkişaf etdirmək üçün bu cür qiymətləndirmələrin nəticələri və nəticələrindən istifadə edə bilərlər..
– Milli və yerli səviyyədə i Dialoq: İcma təşkilatlarının dəstək, mentorluq, təlim və digər fəaliyyətlərdə iştirak imkanları təmin etmək üçün milli səviyyədə AHT proqramlarında olan həmkarları ilə əlaqə saxlaya bilməsi gözlənilir..
– Həmkarlar ilə mübadilə fəaliyyətlərində iştirak: Proqramda iştirak edən digər yurisdiksiyalarda olan həmkarlarına, o cümlədən müvafiq maraqlı tərəflə əlaqə yaratmaqla dəstəyin təmin edilməsini əhatə edir.
Təqdim edilən bütün bu aspektlər Azərbaycanda QHT sektorunun gücü ilə dövlət siyasətinin mühüm detalı kimi çıxış edir. Bütün bu hədəflər üçünsə vətəndaş cəmiyyətinin maraqlarını əks etdirən, təşəbbüslərlə çıxış edən QHT sisteminin olması mühüm şərtdir. Hökumət hazırladığı konsepsiyasında bununla bağlı QHT-lərə yönəlik istiqamətlərini açıqlayıb.
Bu baxımdan demokratik inkişaf yolu tutmuş ölkələr QHT-lərin fəaliyyətinə ciddi diqqət yetirilər.
QHT platforması innovativ təşəbbüsləri irəli sürür, idarəçilikdə vətəndaşla dövlət arasında etimadı möhkəmləndirən faktor kimi çıxış edir. Azərbaycan hüquqi dövlət olaraq QHT-lərin inkişafına ciddi önəm verir. Ölkəmizdə rəsmi şəkildə bu sahənin inkişafı üçün donor institutlar yaradıb.
Şahin Məmmədov
Yazı MEDİA-nın maliyyə dəstəyi ilə “vətəndaş cəmiyyəti, hüquqi dövlət quruculuğu” mövzusunda hazırlanıb
